خطر در آزمایشگاه‏ها به کمین نشسته است

 

دانشمندان با خطرات موجود در آزمایشگاه‏ها کم و بیش آشنایند. خطراتی همچون اسیدها و بازهای غلیظ، سرنگ‏های حاوی مواد شیمیایی و یا مواد رادیواکتیو و ویروس‌های مرگبار. اما در این میان، برخی از خطرات هم هستند که نیاز به ریزبینی و دقت بیشتری دارند. حساسیت به مواد شیمیایی یا حیوانات آزمایشگاهی، خطری است که به طور دائم، دانشمندان را تهدید می‏کند. البته اطلاعات در مورد شیوع این مشکلات هم‏اکنون بسیار اندک است و بنابراین ممکن است در طولانی مدت خطرات بیشتری خود را نشان دهند که درحال حاضر شناخته‌شده نیستند. با این وجود، حتی درمورد خطرهای شناخته شده نیز، خیلی وقت‌ها دقت کافی به عمل نمی‏آید و برای رسیدن به جواب آزمایش‏ها، مرحله سلامت و ایمنی ندیده گرفته می‏شوند. این سهل‌انگاری‏ها عموما مشکلی به وجود نمی‏آورند، اما گاهی تحقیقات را به تاخیر می‏اندازند یا باعث آسیب جسمی‏ و حتی مرگ می‏شوند. 

موارد حساس
در کشور ژاپن، مطالعه‏ای بر روی 5هزار نفر از کسانی که در آزمایشگاه‏های حاوی حیوانات کار می‏کرده‌اند، انجام شده است که براساس آن، تقریبا یک چهارم این افراد دچار حساسیت و آلرژی شده‏اند. عامل اصلی این حساسیت‏ها غالبا موش‏ها هستند، اما سایر موجودات همچون حشرات، گیاهان و حتی برخی گونه‏های پستانداران نیز می‏توانند مشکل ایجاد کنند. علائم و نشانه‏های حساسیت، وقت دانشمندان را تلف می‏کند و اگر باز هم در معرض منشاء این حساسیت‏ها قرار بگیرند، ممکن است این علائم را حتی در خارج از آزمایشگاه هم پیدا کنند.

اگر قرار باشد که شما به عوامل موجود در آزمایشگاه حساسیت نشان دهید، معمولا بعد از گذشت چند سال کار در این محیط، علائم آن دیده خواهد شد. برای برخی افراد، بهترین راه جلوگیری از بروز حساسیت آن است که از ابتدا وارد چنین حیطه‌ای نشوند. به همین دلیل بسیاری از پژوهشگران، قید تحقیقاتی را که درباره حیوانات انجام می‏شوند، می‏زنند.

مریلین بانیکی، داروساز اهل کارولینای شمالی در امریکا، برای غلبه بر حساسیتش به موش‏های آزمایشگاهی که در طول انجام پایان نامه فوق‏لیسانسش پیشرفت کرده بود، هر دارویی را امتحان کرد. او از ماسک‏های ویژه تنفسی و لباس‏های یکسره مخصوص آزمایشگاه استفاده می‏کرد و هربار که از آزمایشگاه خارج می‏شد، دوش می‏گرفت. اما هیچ‌کدام از این راه‏ها کمکی به او نکرد و برای این‏که مدام مریض احوال نباشد، مجبور شد پروژه‌اش را تغییر دهد.

البته همان‌طور که پیش‏تر گفته شد، این تنها حیوانات نیستند که در آزمایشگاه‏ها مشکل‌ساز می‏شوند. مواد شیمیایی و دیگر مواد موجود در آزمایشگاه نیز می‏تواند حساسیت ایجاد کند. براساس آمار موسسه ملی ایمنی و سلامت کارکنان مراکز درمانی، 8 تا 12 درصد افراد شاغل در این مراکز به لاتکس حساسیت دارند.

بانیکی پس از خداحافظی از موش‏ها و حیوانات، خود را در معرض حساسیت به مواد شیمیایی یافت. او در دوره دکترا با این‌که زمینه تحقیقات خود را تغییر داده بود، باز هم علائم حساسیت را در خود مشاهده کرد: نفس‌تنگی و ضعف عمومی. او از تمام فعالیت‏هایش یادداشت برمی‏داشت و به این شکل، متوجه شد هربار که یکی از همکارانش از ژل الکتروفورز برای تفکیک پروتئین‏ها استفاده می‏کند، او دچار عارضه‏های یکسانی می‏شود. او بالاخره موفق شد تا منبع این علائم را پیدا کند: عوامل کاهش دهنده‌ای که پروتئین‏ها را می‏شکنند.

مسلما بهترین راه برای جلوگیری از حساسیت به مواد شیمیایی، دوری کردن از آنهاست. اما وقتی کسی در آزمایشگاه زیست‌شیمی ‏کار می‏کند، این راه حل خوبی نخواهد بود. بانیکی از همکارانش درخواست کرده بود که همیشه بعد از کار، این ژل مخصوص را در محیط دربسته و در پوشش بگذارند.

نگرانی کارشناسان
الگوهای کاری دانشمندان، تشخیص و ثبت اطلاعات خطرات شایعی را که در بلند مدت به بدن انسان آسیب می‏رساند، مشکل می‏کند. جو کری، مشاور بهداشت کار از آدلاید استرالیا می‏گوید: «بزرگ‏ترین مشکل ما، خطراتی هستند که به سرعت خود را نشان نمی‏دهند.» دانشمندان جزو آن دسته از آدم‏ها هستند که تحرک بسیاری دارند و بسیاری از مشکلات جسمی‏ و بیماری‏های آنها ممکن است هیچ‌وقت گزارش نشود. بیماری‏هایی مانند سرطان، آن‌قدر کند پیشرفت می‏کنند که وقتی علائم آن بروز می‏کند، دیگر برای درمان خیلی دیر شده است. این مسئله، کار را برای مسئولان ایمنی آزمایشگاه‏ها بسیار سخت‏تر می‏کند، چراکه آنها نمی‏توانند به سادگی دریابند که یک ماده شیمیایی معین تا چه اندازه خطرناک است.

کمتر از 2 درصد مواد شیمیایی که در آزمایشگاه‏ها استفاده می‏شوند، سرطان‌زا شناخته شده‏اند. به طور مثال، اتیدیوم برومید، معرف رایجی است که برای به تصویر کشیدن دی.ان.ای زیر نور فرابنفش به کار می‏رود. این ماده سرطان‌زا است؛ زیرا در بین نوکلئوتیدهای مولکول‏های ژنتیکی فشرده می‏شود و مولکول را دچار جهش و دگرگونی می‏کند. به همین دلیل، پژوهشگران در هنگام کار با این ماده از دستکش‏های مخصوص یا از مواد جایگزین استفاده می‏کنند.

با این وجود، نام اتیدیوم برومید علی‏رغم تاثیری که می‏تواند روی ژن داشته باشد، هنوز به عنوان ماده سرطان زا در فهرست موسسه ملی بهداشت و ایمنی نیامده است. تغییر سریع و مداوم روش‏های آزمایشگاهی، مثلا روش‏های ترکیبی، نگرانی‏ها را در مورد خطراتی که در بلند مدت خود را نشان می‏دهند، تشدید می‏کند.

تیم برانکر، شیمی‏دان مواد آلی، یکی دیگر از محققانی است که در دوره فوق تخصص خود در دانشگاه مریلند دچار مشکل شد. او مثل همیشه دستکش و روپوش آزمایشگاه را روی جین و تی‏شرت پوشید و مشغول کار شد. اما ناگهان بینی‏اش شروع به خارش کرد. او کارش را متوقف کرد و بینی‏اش را شست؛ اما بعد از چندین بار تکرار آزمایش، کورک قرمزی روی بینی‏اش پدیدار شد که با یک ماه مصرف مداوم آنتی هیستامین درمان شد. برانکر بعد از آن مجبور شد که به کار دفتری بپردازد.

برانکر قبول دارد که باید بیشتر از این مواظبت می‏کرد، اما واقعا تصور نمی‏کرد که چنین اتفاقی ممکن باشد. محققان اکثرا راجع به خطرات نادر بحث و بررسی نمی‏کنند. آنها چنین می‏پندارند که قوانین مربوط به آزمایشگاه‏ها می‏تواند تا حدی اغراق‌آمیز پیش برود که دیگر استفاده بیش از حد از کلرید سدیم (نمک طعام) را هم قدغن کنند.

اما به نظر می‏رسد که همه پژوهشگران درمورد این خطرات یکسان فکر نمی‏کنند. استیو بندیکت، مدیر محیط زیست، بهداشت و ایمنی دانشگاه کالیفرنیا می‏گوید: «در نهایت باید گفت که آزمایشگاه‏ها، مکان‏های امنی هستند. طی 18 سالی که مسئول فراهم کردن ایمنی آزمایشگاه‏ها در نقاط مختلف بوده‌ام، حتی یک بار هم با واقعه مرگ‌باری مواجه نشده‌ام».

البته باید خاطرنشان کرد که بیشترین حادثه‏هایی که برای محققان اتفاق می‌افتد، مربوط به مواد خطرناک نیست. آمار مربوط به دفتر وزارت کار امریکا در سال 1386 / 2007، نشان می‏دهد که تلفات ناشی از زمین خوردن و پرت شدن، سه برابر لطماتی است که از مواد شیمیایی و محیط ناشی شده است.

بندیکت می‏گوید که در آزمایشگاه‏های تحت سرپرستی او، به راحتی حساسیت افراد را مداوا می‏کنند. اگر هم حساسیت شدید و غیرقابل درمان باشد، شاید بتوان گفت که این نشانه‌ای است که به شما می‏گوید: «برای این کار ساخته نشده‏اید.»

بدترین پرونده‏های مرگ و میر آزمایشگاهی
با این‌که آزمایشگاه‏ها را عموما مکانی امن شناخته‌ایم، اما ممکن است با ارتکاب یک اشتباه بسیار کوچک، عواقبی وخیم‏تر از یک حساسیت ساده یا کهیر زدن نصیبمان شود. در این جا، به چند خبر انتخابی از میان فجیع‏ترین رویدادهایی که طی 15 سال گذشته در آزمایشگاه‏های جهان رخ داده و در رسانه‏ها بازتاب یافته، اشاره می‏کنیم.

1- در دی / ژانویه گذشته، یک دستیار تحقیقات در یک آزمایشگاه شیمی‏ در دانشگاه کالیفرنیا، بر اثر سوختگی جان باخت. شهربانو سنگجی که چندماهی بود فعالیتش را در این آزمایشگاه شروع کرده بود، هنگام انتقال ترت‌بوتیل لیتیوم توسط سرنگ، دچار حریق شد. این ماده که در هوا خودبه‏خود مشتعل می‏شود، ناگهان از سرنگ نشت کرده بود.

2- در سال 1376 / 1997، الیزابت گریفین جانش را در مرکز تحقیقات جورجیا از دست داد. دلیل این حادثه، ترشح مایعی بود که نباید پخش می‏شد. او روی میمون‏هایی تحقیق می‏کرد که آلوده به ویروس تب خال بی بودند. هنگام آزمایش، عینک محافظ را به چشم نداشت و قطره‏ای از ادرار یا فضله میمون بیمار به چشمش شتک زد. او شش هفته بعد از این حادثه درگذشت.

3- در سال 1375 / 1996، کرن وترهان قطره‏ای از دی‌متیل‌جیوه را روی دستکشش ریخت. او گمان نمی‏کرد که این ماده بتواند از لاتکس دستکش به پوستش نفوذ کند. اما وی اشتباه کرده بود، پنچ ماه بعد او بیمار شد و در همان سال جان باخت.

4- در سال 1383 / 2004، وقتی آنتونیا پرسنیاکوا در حال خون‌گیری از خوک‏های آفریقایی مبتلا به تب ابولا بود، اشتباهی سوزن خون‌گیری به خودش اصابت کرد و دوهفته بعد مرد.

5- در سال 1383 / 1994، در آزمایشگاهی در شهر پرت استرالیا، یک تکنسین مقداری اسید هیدروفلوریک را روی لباس کارش ریخت. او دست و پایش را شست، اما بر خلاف دستورالعمل آزمایشگاه از ژل گلوکنیت کلسیم استفاده نکرد. این تکنسین 15 روز بعد به علت از کارافتادگی چندین عضو بدنش درگذشت.

نیچر، شماره 7238- ترجمه: آزاده پارساپور